9 december 2022
Door Indira Pliska, GZ-psycholoog, psychotraumatherapeut en EMDR practitioner bij Abate.
Oud NtVP communicatiemedewerker Marie-Louise Kullberg is postdoctoraal onderzoeker aan de Universiteit Leiden waar ze onderzoek doet naar psychotrauma en psychopathologie. Daarnaast is ze psycholoog in opleiding tot GZ-psycholoog bij het Leids Universitair Behandel- en Expertise Centrum (LUBEC). Ze verdedigde op 21 september 2022 haar proefschrift Family Matters - A Multi-Perspective Approach to the Link between Parenting Experiences and Offspring Mental Health Problems.
Je hebt onderzoek gedaan naar de relatie tussen psychische klachten en ouder-kind interacties. Waarom was dit onderzoek zo belangrijk om uit te voeren?
Tot op heden richten de meeste studies naar ouderschap en psychische problemen zich op het persoonsniveau. Maar we weten dat gezinnen dynamische, interacterende systemen zijn en dat gezinsleden elkaar beïnvloeden en verschillend met elkaar kunnen interacteren. Daarom is het belangrijk om in onderzoek ook die verschillende (perspectieven van) gezinsleden mee te nemen, denk aan vaders, moeders, broers en zussen. Dat heb ik binnen de verschillende studies van mijn proefschrift proberen te doen.
Wat zijn de belangrijkste conclusies die je hebt kunnen trekken uit je onderzoeksresultaten?
Negatieve opvoedervaringen en angst en depressie in volwassenen
Binnen deelnemers van de Nederlandse Studie naar Depressie en Angst (NESDA) zagen we dat mensen met comorbide angst- en depressie meer negatieve opvoedervaringen hadden dan mensen met enkel een depressieve of angststoornis en dan de gezonde controles. Bij de groep met depressie zagen we specifiek dat ze een gebrek aan warmte rapporteerden en in de groep met angst zagen we dat ze met name een gebrek aan autonomiebevordering rapporteerden.
Dit is in de lijn der verwachting: deze ervaringen van gebrek aan warmte van ouders kunnen bijdragen aan een negatief zelfbeeld, en bijvoorbeeld het idee dat je niet goed genoeg bent.
We zien hierbij ook veel overlap met emotionele mishandeling. Overbescherming en gebrek aan autonomiebevordering door ouders kan een mens juist angstiger maken doordat je de boodschap meekrijgt dat de wereld een gevaarlijke plek is.
Verder vonden we dat de negatieve opvoedervaringen van broers en zussen een impact hadden op de psychische gezondheid, bovenop de eigen ervaringen dus. Dat gold vooral voor emotionele en lichamelijke mishandeling, maar niet voor seksueel misbruik. Wij denken dat dit komt doordat seksueel misbruik meestal achter gesloten deuren plaatsvindt, waardoor een broer of zus er vaak geen weet van heeft. Van andere vormen van mishandeling zijn broers en zussen vaker getuige, omdat ze in de gezinscontext plaatsvinden.
Opvoeding is geen eenrichtingsverkeer
We onderzochten ook hoe psychische klachten van ouders én van kinderen invloed hebben op de interacties binnen het gezin. Dit deden we in een studie naar 137 Nederlandse families met 94 vaders, 125 moeders en 224 van hun kinderen, van allemaal verschillende leeftijden; 7.5-65.5 jaar met een familie-interactietaak in het lab. In alle gezinnen speelden in meer of mindere mate emotionele mishandeling of verwaarlozing.
Personen met internaliserende problemen - denk aan angst- en depressieklachten - gedurende de afgelopen zes maanden bleken minder negatief te zijn naar hun vader, maar niet naar moeder. Terwijl personen met externaliserende klachten - denk aan gedrags- en agressieproblemen - bleken negatiever in de interacties naar hun vader (niet naar moeder) en vice versa: ook vaders met externaliserende klachten waren negatiever naar hun kinderen. Bovendien ontvangen personen met externaliserende klachten minder warmte van hun moeder.
Gezinnen in de coronapandemie
Ook bestudeerden we opvoedervaringen en de stemming van 34 Nederlandse adolescenten en 67 van hun ouders in een tweeweekse dagboekstudie tijdens de eerste lockdown van de coronapandemie.
Over het algemeen vonden we dat de negatieve stemming van ouders was toegenomen in vergelijking tot de periode voorafgaand aan de pandemie.
Dit gold niet voor de stemming van de adolescent, noch voor de mate van warmte en kritiek van de ouder. Opvallend was dat deze uitkomsten sterk verschilden van gezin tot gezin, wat betekent dat interventie en preventie op maat per gezin essentieel is.
Wat zijn de factoren die bepalend zijn voor het feit dat het ene broertje of zusje wel psychische klachten ontwikkelt en de andere niet?
Naast de impact van eigen negatieve opvoedervaringen, zoals emotionele verwaarlozing en/of fysiek of seksueel geweld, spelen opvoedervaringen van broers en zussen ook een belangrijke rol bij de ontwikkeling van angst- en depressieklachten. We onderzochten ook het bufferende effect van de twee persoonlijkheidseigenschappen ‘extraversie’ en ‘locus of control’(= het gevoel zelf regie te hebben over je leven en het geloof dat je zelf verantwoordelijk bent voor je eigen succes, oftewel zelfregie).
Een sterke mate van zelfregie zorgt ervoor dat je minder last hebt van angstklachten bij mensen met negatieve opvoedervaringen en had dus een beschermend effect. Een hoge mate van extraversie was wel gelinkt aan minder depressieklachten, maar bleek geen beschermend effect te hebben na negatieve opvoedervaringen.
Welke adviezen zou jij naar aanleiding van je onderzoek geven aan clinici?
Bevindingen in dit proefschrift laten zien dat het tijd is om uit te zoomen van een individuele naar een systemische kijk in de klinische praktijk. In de jeugdzorg gebeurt dit meestal door ouders te betrekken in de behandeling, maar in de GGZ voor volwassenen gebeurt dit nog te weinig. Daarbij is behandeling van negatieve ervaringen in het gezin van herkomst (denk aan mishandeling of verwaarlozing) én aandacht voor huidige gezinsrelatie allebei belangrijk om cliënten nog beter te helpen en intergenerationele overdracht van kindermishandeling en/of psychische klachten te voorkomen.
Wat zou je aanraden voor toekomstig onderzoek?
Onze adviezen voor toekomstig onderzoek naar ouderschap en psychische problemen is drieledig.
Combineren van perspectieven: Door (perspectieven van) meerdere gezinsleden samen te onderzoeken, broers en zussen, vaders en moeders, in plaats van ons te richten op het individu en/of één ouder, laten we nieuwe patronen zien tussen negatieve opvoedervaringen in de jeugd en psychische problemen en de bi-directionele verbanden daartussen.
Combineren van meetmethoden: Alle methoden (vragenlijsten, gedragsobservaties, dagboeken/experience sampling and interviews) onderzoeken verschillende facetten van de ouder-kindrelatie en geen enkele methode kan de volledige complexiteit en dynamiek van de ouder-kindrelatie vastleggen. De keuze van de methode moet worden bepaald door de onderzoeksvraag en de theoretische aannames die aan elke methode ten grondslag liggen. Het combineren van onderzoeksmethoden strekt tot de aanbeveling om zo een geïntegreerd beeld te krijgen van de ouder-kind interacties en -relatie.
Combineren van kennis: Om de perspectieven van deelnemende familieleden te combineren en data van de verschillende niveaus te analyseren, zijn complexe statistische methoden nodig, maar ook de theoretische en klinische kennis van (ontwikkelings)psychologen en gedragswetenschappers. Daarom zijn interdisciplinaire samenwerkingen nodig om de complexiteit van de processen binnen het gezin en de relatie met psychische problemen zo goed mogelijk in kaart te brengen.
