Wat behandelaren kunnen leren van ervaringsdeskundigheid bij trauma

Interview door Indira Pliska, GZ-psycholoog bij GGZ Noord-Holland-Noord en bestuurslid bij de NtVP (Nederlandstalige Vereniging voor Psychotrauma)

Marieke (30) werkt sinds een jaar als ervaringsdeskundige bij GGZ Noord-Holland-Noord. Met een achtergrond van een eetstoornis en een traumatisch verleden ondersteunt zij nu anderen in hun herstel. Ze weet uit eigen ervaring hoe taai het proces van herstel kan zijn – en hoe bepalend goede (en minder goede) hulpverlening daarbij is. In dit interview vertelt ze wat zij als cliënt heeft gemist, welke elementen in de behandeling voor haar verschil maakten, en wat behandelaren volgens haar kunnen meenemen in hun werk om de psychotraumazorg te optimaliseren.

Hoe heeft jouw persoonlijke herstelproces geleid tot het werk dat je nu doet als ervaringsdeskundige? 

“Mijn eetstoornis begon op jonge leeftijd, rond mijn 13e. Tijdens de daaropvolgende jaren was de eetstoornis soms op de achtergrond, maar nooit helemaal weg. Op mijn 23ste kreeg ik een ski-ongeluk waardoor ik voor een groot deel afhankelijk werd van anderen. Dat brak iets open. Ik verloor de regie op mijn leven volledig en ik had geen grip meer. Ik was doodsbang voor de toekomst. 
Die angst draaide het volume van de eetstoornis in één keer vol open. In een hele korte periode nam de eetstoornis mij helemaal over. Ik startte met behandeling en dit verliep moeizaam. Mijn hoofd was zo vol, dat ik maar moeilijk kon uitleggen waarom ik de eetstoornis zo nodig had. ‘Hij’ was er tenslotte al tien jaar. Ik begreep niet waarom het zó diep zat en voelde me vooral machteloos.

Via het Leontienhuis (een centrum voor herstel voor mensen met een eetstoornis en hun omgeving) kwam ik voor het eerst in contact met ervaringsdeskundigheid. Dat contact was essentieel. Daar ontdekte ik dat er vrijwel altijd iets onder een eetstoornis zit – dat gaf me veel inzicht en maakte dat ik wilde onderzoeken hoe dat bij mij zat. 

Doordat ervaringsdeskundigen vanaf het begin van mijn proces betrokken zijn geweest, voelt de rol als ervaringsdeskundige heel natuurlijk. Je ziet bij jezelf en bij anderen wat wel en wat niet werkt. 

En dat vormt een goede basis. Ik heb een verkorte opleiding tot ervaringsdeskundige gedaan en werk nu sinds twee jaar in deze rol. Daarnaast schrijf ik voor de nieuwsbrief van het Leontienhuis. “

Wat is volgens jou de kracht van ervaringsdeskundigheid? En is er ook een valkuil?

“De kracht is dat je kunt aansluiten op gevoelsniveau. Je herkent niet alleen de woorden van een cliënt, maar ook het gevoel erachter. Omdat je zelf ervaring hebt met psychische klachten begrijp je hoe moeilijk het is om kwetsbare informatie te delen met een hulpverlener. Daardoor kun je veiligheid bieden. Zeker in de beginfase van behandeling, waarin veel cliënten het zo moeilijk vinden zich kwetsbaar op te stellen. 

Er zijn ook valkuilen. Ervaringsdeskundige worden, terwijl je zelf nog midden in je herstel zit, bijvoorbeeld. Of vanuit een soort reddersinstinct: ‘Ik wil anderen helpen omdat ik zelf niet goed geholpen ben’. Dat is begrijpelijk, maar gevaarlijk. Je loopt het risico dat je te veel over jezelf deelt, of onbedoeld de ander belast. 

Je moet altijd afstemmen: is dit het juiste moment, voor deze cliënt, met dit verhaal? Het is belangrijk om je daar voldoende bewust van te zijn.”

Je hebt zelf twee klinische opnames gehad voor traumabehandeling. Hoe heb je die ervaren? 

“Het is een zwaar proces geweest. Ik ben gestart met EMDR bij mijn huidige therapeut, daar heb ik stappen gezet, maar ik merkte dat het niet genoeg was. Ik durfde me er niet echt aan over te geven. Een klinische opname was een volgende stap. Daar was geen ruimte om te vermijden- dat was op dat moment nodig, maar het was ook heftig. Het had effect in die zin dat mijn hoofd besefte dat het om herinneringen ging, maar ik merkte wel dat mijn lichaam hier niet in meeging. Dat was lastig. 

Later volgde een tweede opname. Ik zat zelf verder in mijn proces en had daar een hele goede match met een behandelaar. Ik voelde me begrepen en kreeg toen eigenlijk pas echt goede psycho-educatie over psychotrauma op een manier die voor mij echt begrijpelijk was. Dit was belangrijk, het hielp me om grip te krijgen. Er werd ook veel doorgevraagd. Ik vind het in groepen lastig om ruimte in te nemen en dus werd dit onderdeel van de groepstherapie. Het werd ook besproken met de andere behandelaren, waardoor ik er echt niet meer onderuit kon om wel die ruimte in te nemen die ik nodig had. Dit hielp mij om te leren luisteren naar mijn eigen behoeften. Zo werd ik me bewust van bepaalde patronen waardoor ik stappen kon maken in het doorbreken ervan. Dat hielp. 

Aan sommige interventies, zoals EMDR, moest ik wennen. Ik ben heel zelfbewust en bij EMDR kon ik dat moeilijk loslaten. Ik dacht steeds: ‘wat ben ik nu eigenlijk aan het doen? Wat zullen anderen wel niet van mij denken?’ Maar ik hield mezelf voor: ‘Als dit helpt, dan doe ik het maar’. Het normaliseren hiervan door behandelaren helpt enorm. Het went echter nooit. Ook na talloze sessies, moet ik me nog steeds over de schaamte heen zetten.”

Wat hebben behandelaren volgens jou nodig om goede psychotraumazorg te bieden?

“Ten eerste: tijd en beschikbaarheid. Als je traumabehandeling geeft, moet je iemand kunnen dragen als dat nodig is. Dat vraagt ruimte, ook buiten de sessie zelf.

 Het is bij mij wel eens voorgekomen dat ik iets meer tijd nodig had dan een reguliere sessie. Als de therapeut hierin mee kan denken geeft dit het gevoel dat je gezien wordt. Daarnaast vind ik voorspelbaarheid heel belangrijk. De behandeling is voor cliënten vaak een sprong in het diepe – je weet niet wat er gaat gebeuren, wat je ervoor terugkrijgt. Als behandelaar moet je dat serieus nemen, en voorspelbaarheid bieden om te zorgen voor zoveel mogelijk regie. Dit kun je doen door uit te leggen wat er gaat gebeuren en over wat je kunt verwachten. Dat het niet ‘opgelost’ is na een paar EMDR-sessies. En dat kleine stappen óók herstel zijn. 
Regie is hierin wat mij betreft essentieel. Je bent er als behandelaar niet om de cliënt over de streep te trekken om behandeling aan te gaan. Je bent er om een zo comfortabel mogelijke setting te creëren waarin de cliënt zélf de behandeling durft aan te gaan. Hierin is het belangrijk dat je meedenkt over manieren om ervoor te zorgen dat dit lukt. Ik kon bijvoorbeeld niet praten over bepaalde dingen, maar tekenen of opschrijven werkte wél. Voor cliënten met psychotrauma is het belangrijk om te ervaren dat het oké is om dingen op hun eigen manier te doen. Dat ze zich niet hoeven aan te passen, en niet worden afgewezen of bekritiseerd wanneer ze hun grenzen aangeven. Juist dat is vaak iets wat nog geleerd moet worden.
Wat mij persoonlijk hielp was psycho-educatie in eenvoudige taal. Geen theoretisch verhaal, maar uitleg die aansloot bij mijn situatie – wat daarnaast werd meegegeven op papier zodat ik het na kon lezen. Ook helpt het als er ruimte is voor humor of iets luchtigs. Dat maakt het menselijk.
Mijn ervaring is ook dat behandelaren veelal denken dat de cliënt traumabehandeling niet aan kan. Ik heb dat ook in bepaalde mate ervaren. Mijn therapeut was erg voorzichtig en daar had ze goede redenen voor. Ik was zelf misschien wel nóg voorzichtiger. ‘Straks loop ik weer weken met beelden in mijn hoofd!’ riep ik vaak. Ze respecteerde altijd mijn grens, maar diep van binnen was ik daar niet altijd blij mee. En nu realiseer ik mij ook dat haar voorzichtigheid ook bijdroeg aan mijn ‘niet durven.’ Mijn advies is om open en eerlijk met elkaar te blijven praten. Onderschat de cliënt niet en kijk samen naar wat er nodig is om het wel te laten lukken. 
Daarnaast is het belangrijk om alert te zijn op zelfsabotage. Mijn trauma’s aankijken is het allerengste wat ik óóit heb gedaan. En hoe graag ik er ook ‘vanaf’ wilde, ik zocht elke keer naar redenen om het er niet over te hebben. Zelfs toen me daar bewust van werd, kon ik er niet mee stoppen. Ik kon me er enorm schuldig over voelen, wilde ik dan niet herstellen? Dit samen signaleren en erover praten zonder oordeel, was een belangrijke stap in mijn herstel. 
Tot slot is mijn advies: wanneer behandeling vastloopt, denk dan ook aan lichaamsgericht werken. Het heeft mij erg geholpen om meer in contact te komen met mijn gevoel. Zeker als praten (nog) niet lukt, kan dat een ingang zijn.”

Mijn ervaring als therapeut is dat traumabehandeling zoveel meer is dan alleen een vermindering van traumaklachten. Hoe zie jij dit en wat is voor jou het verschil tussen behandeld en hersteld zijn?

“Hersteld zijn is voor mij niet hetzelfde als ‘behandeld zijn’. 

Het gaat niet alleen over het verminderen van klachten, maar ook over het vinden van veiligheid.

 Weten op wie je kunt leunen, helemaal als dit niet kan bij diegene bij wie je het zou willen, bijvoorbeeld je ouders. Snappen hoe wat je hebt meegemaakt, je blik op de wereld beïnvloedt. En hoe je die blik, stap voor stap, kunt bijstellen.

Herstel betekent voor mij ook: kunnen praten over wat je hebt meegemaakt zonder overspoeld te raken. Dat je ervaringen niet langer alles bepalen. Dat je leert hoe je daarmee om kunt gaan, op een manier die bij jou past. En dat je – ondanks alles – jezelf weer een beetje kunt gaan vertrouwen.”

Wat maakte dat je jezelf toch weer bent gaan vertrouwen, en wat zou je willen meegeven aan anderen die dat vertrouwen nog niet voelen?

“Therapie heeft me geleerd om mild te zijn. Ik weet wie ik ben en ik snap waarom ik de dingen doe zoals ik ze doe. Ik vind het bijvoorbeeld nog steeds lastig om open te zijn naar mensen die het dichtst bij mij staan. Rationeel weet ik dat het oké is, maar gevoelsmatig kan ik de angst voor afwijzing niet loslaten. Het grootste deel van mijn proces was ik bezig met boos op mezelf zijn. Ik had gedachtes zoals: 'je weet toch wel...'  en: 'doe niet zo idioot.'  Ik leefde in de veronderstelling dat herstel 'perfectie' betekent. En tja, dat is het allesbehalve. Dus zoek ik nu naar een middenweg. 

Ik stel mezelf telkens weer de vraag: 'Vind ik dat dit moet of wil ik het echt?’ Dit geldt voor de dagelijkse dingen, maar ook voor therapie. Ik ben nog steeds in behandeling bij de 'voorzichtige' therapeut waarmee ik aan dit traject begon en langzaam maar zeker ontrafelen zich de laatste stukjes van mijn verhaal. En hoewel het soms nog steeds moeilijk en ingewikkeld is, voel ik ook een oprechte nieuwsgierigheid en nieuwe energie. En dat kan omdat ik van mezelf 'mag' in plaats van 'moet'. 

Het vertrouwen zit in jezelf.  Maar je kunt alleen maar leren vertrouwen als je mild voor jezelf bent. En dat kun je pas doen als je jezelf en je verhaal serieus neemt met behulp van therapie.“